Trong bối cảnh tài chính xanh và thị trường tín chỉ carbon phát triển, Thái Lan đang tiên phong triển khai mô hình sử dụng tín chỉ carbon làm tài sản bảo đảm ngân hàng nhằm hỗ trợ các khoản vay dành cho dự án giảm phát thải. Việt Nam có thể học hỏi Thái Lan để từng bước xây dựng khung chính sách và thực thi mô hình này.
Tín chỉ carbon làm tài sản đảm bảo
Sáng kiến Ngân hàng cây (Tree Bank) của Ngân hàng Nông nghiệp & Hợp tác xã Thái Lan (Bank for Agriculture and Agricultural Cooperatives-BAAC) vốn xuất phát từ một chương trình khuyến khích nông hộ “gửi tiết kiệm bằng cây” từ năm 2007, nhưng chỉ tới đầu 2023 mới chính thức chuyển đổi sang mô hình “ngân hàng carbon” khi BAAC phối hợp với Tổ chức TGO để lượng hóa và đăng ký tín chỉ rừng.
Trong thương vụ đầu tiên, BAAC mua lại 400 tấn tín chỉ carbon rừng từ hai cộng đồng nông dân ở tỉnh Khon Kaen với giá kỷ lục 30 000 baht/tấn (khoảng 840 USD), tương đương gói tín dụng trị giá 120 triệu baht dùng làm bảo đảm cho khoản vay cải tạo đất canh tác. Giá mua cao hơn gấp 10 đến 15 lần giá giao dịch bình quân trên các sàn Carbon tự nguyện (Voluntary Carbon Market-VCM) châu Á, giúp nông dân thu về khoản thặng dư tài chính đáng kể, đồng thời tạo minh chứng thương mại hóa rằng tín chỉ T-VER có thể được định giá như “tài sản có giá trị kinh tế” đủ tiêu chuẩn thế chấp.
Sau thành công ở Khon Kaen, BAAC tuyên bố mở rộng Tree Bank sang các tỉnh Chumphon và Nan, đặt mục tiêu mua và bán 10 000 tấn tín chỉ/năm và sử dụng toàn bộ làm tài sản bảo đảm cho “Khoan vay tín chỉ Carbon” lãi suất ưu đãi nhằm khuyến khích nông hộ trồng rừng thương mại. Ba yếu tố pháp lý then chốt giúp thương vụ diễn ra suôn sẻ: (i) Đạo luật Bảo đảm Kinh doanh 2015 cho phép thế chấp tài sản vô hình; (ii) Nghị định Bộ trưởng 2018 bổ sung “tài sản vô hình khác có thể định giá và chuyển nhượng”; trong đó bao hàm tín chỉ carbon; (iii) hệ thống sổ đăng ký T-VER của TGO bảo đảm khả năng truy xuất và hạn chế rủi ro tính trùng.
Nhận thấy tiềm năng sinh lợi và phù hợp mục tiêu ESG, hai ngân hàng thương mại trụ cột của Thái Lan là Ngân hàng Bangkok và Ngân hàng Krungthai đã cùng với Hiệp hội Ngân hàng Thái Lan thành lập Liên minh Tín dụng Carbon (Carbon Credit Lending Alliance) để chuẩn hóa khung đánh giá, định giá và nhận thế chấp tín chỉ carbon theo BCA 2015.
Ngân hàng Bangkok lồng ghép tín chỉ các-bon vào khung “Tài chính có trách nhiệm”: hồ sơ vay chỉ được phê duyệt khi khách hàng chứng minh nguồn tín chỉ hợp lệ (T-VER/ T-VER cao cấp) và chấp nhận mức “lỗ dự kiến” khoảng 30 % đến 60 % đối với tín chỉ tiêu chuẩn, và 20 % đến 40 % nếu là tín chỉ T-VER cao cấp nhờ độ tin cậy cao hơn. Điều này giúp giảm rủi ro tín dụng và bảo vệ ngân hàng trước biến động giá tín chỉ trong thời gian khoản vay còn hiệu lực. Giai đoạn 2024-2026, ngân hàng đặt mục tiêu 2 % dư nợ mới được bảo đảm bằng “tài sản carbon” trong các ngành nông nghiệp và bất động sản xanh.
Về phần mình, Ngân hàng Krungthai phát hành “Tín dụng xanh KTB ” nhằm hỗ trợ các doanh nghiệp thực hiện dự án tiết kiệm năng lượng, năng lượng tái tạo và các hoạt động giảm phát thải khí nhà kính. Dựa vào đó, Ngân hàng thương mại này đang hoàn thiện mô hình “Hệ thống đăng ký tín chỉ carbon để thế chấp” kết nối trực tiếp sổ đăng ký T-VER với hệ thống thế chấp ngân hàng để tự động cập nhật tình trạng tín chỉ.
Cả hai ngân hàng đều trích dẫn BAAC và Tree Bank như về định giá tín chỉ rừng” và khẳng định việc mở rộng tín dụng carbon sẽ giúp Thái Lan đạt mục tiêu (1) trung hòa carbon vào 2050 và (2) nâng quy mô thị trường VCM nội địa lên 5 tỉ USD năm 2030.
Thái Lan đã xây dựng khung pháp lý như thế nào?
Để các ngân hàng có thể triển khai việc nhận tín chỉ carbon làm tài sản đảm bảo, Thái Lan đã bước đầu xây dựng một khuôn khổ pháp lý chặt chẽ.
Nghị định Bộ trưởng số 3/2561 (năm 2018) bổ sung danh mục “tài sản phi truyền thống” cho BCA 2015, bao gồm quyền tài sản vô hình có giá trị thương mại như quyền sở hữu trí tuệ, quyền khai thác giống cây lâu năm, quyền phát sinh trong tương lai và “tài sản vô hình khác có thể định giá và chuyển nhượng”. Quy định này cho phép cơ quan quản lý bổ sung hạng mục mới mà không cần sửa luật gốc, tạo nền tảng pháp lý để tín chỉ các bon được xem là tài sản thế chấp nếu đáp ứng điều kiện định giá và chuyển nhượng đủ điều kiện trở thành tài sản bảo đảm. Hệ thống này quy định rõ quy trình hợp đồng, đăng ký, định giá và cưỡng chế, đồng thời trao quyền cho Cục Phát triển Doanh nghiệp thuộc Bộ Thương mại giám sát đăng bạ thế chấp.
Việc BCA và Nghị định 2018 cùng nhau thừa nhận tài sản vô hình giúp thúc đẩy các dự án giảm phát thải và tài chính xanh, đồng thời đặt nền tảng để Thái Lan đẩy nhanh hình thành thị trường carbon nội địa.
Bên cạnh đó, theo Chương trình giảm phát thải Thái Lan (Thailand Voluntary Emission Reduction- T-VER) do Tổ chức Quản lý Khí nhà kính Thái Lan (Thailand Greenhouse Gas Management Organization-TGO) quản lý, tín chỉ được xác thực có thể được giao dịch và định giá như một tài sản hợp pháp phù hợp với các quy định của BCA và Nghị định 2018, cho phép tín chỉ carbon được công nhận như tài sản thế chấp cho doanh nghiệp dự án giảm thiểu phát thải hoặc trồng rừng carbon sinh lợi. Thời hạn tín dụng thường kéo dài 7 đến 10 năm, với chu kỳ kiểm tra/giám sát định kỳ 1-2 năm do tổ chức thẩm định độc lập thực hiện trước khi TGO phát hành chứng chỉ vào sổ đăng ký số.
Được nâng cấp từ T VER, chuẩn T-VER cao cấp (ra mắt năm 2023) áp dụng bộ tiêu chí nghiêm ngặt hơn với yêu cầu dự án đạt chuẩn “không gây hại thuần”, chứng minh giảm phát thải vượt mức kinh doanh thông thường và cam kết cơ chế khiếu nại/giám sát xã hội sâu rộng. Bên cạnh đó, biên bản ghi nhớ hợp tác Cơ chế tín chỉ chung (Joint Crediting Mechanism-JCM) mới ký với Nhật Bản vào tháng 7/2024 cho phép các dự án T VER cao cấp đủ điều kiện chuyển đổi tín chỉ sang cơ chế tín dụng chung khi đáp ứng tiêu chí công nghệ sạch tiên tiến, tạo động lực tài chính cho nhà đầu tư. Mọi tín chỉ T VER hay T VER cao cấp phải có ID trong sổ đăng ký TGO; ngân hàng chỉ nhận tín chỉ “còn hiệu lực & chưa bị thu hồi”. Nhờ quy trình chuẩn hóa, minh bạch và gắn kết các chuẩn mực quốc tế, T VER cao cấp đang trở thành mô hình mẫu về quản trị tín chỉ các bon trong khu vực, vừa đáp ứng nhu cầu nội địa vừa bảo đảm khả năng chuyển nhượng ra thị trường toàn cầu.
Hàm ý cho Việt Nam
Kinh nghiệm của Thái Lan trong việc công nhận và sử dụng tín chỉ carbon như một loại tài sản thế chấp hợp pháp cho thấy một hướng đi tiên phong và có tính hệ thống nhằm gắn kết thị trường tín chỉ carbon với lĩnh vực tài chính xanh. Điều này đặc biệt mang tính gợi mở đối với Việt Nam hướng đến phát triển thị trường carbon nội địa và thúc đẩy chuyển đổi xanh trong nền kinh tế.
Việc Thái Lan ban hành đạo luật Bảo đảm Kinh doanh (BCA 2015) cùng các nghị định bổ sung để thừa nhận tài sản vô hình có thể chuyển nhượng, bao gồm tín chỉ carbon, cho thấy tầm quan trọng của một khuôn khổ pháp lý rõ ràng, linh hoạt và thích ứng nhanh với các loại tài sản phi truyền thống. Trong khi đó, hệ thống pháp luật tại Việt Nam hiện vẫn chưa có quy định cụ thể công nhận tín chỉ carbon là tài sản bảo đảm, càng chưa có hướng dẫn kỹ thuật về định giá, đăng ký hay chuyển nhượng loại tài sản này, gây ra rào cản lớn cho việc tích hợp tín chỉ carbon vào các công cụ tín dụng.
Thực tiễn từ Thái Lan cũng nhấn mạnh vai trò của các cơ quan quản lý trung ương (như TGO) trong việc xác thực, cấp mã định danh và vận hành sổ đăng ký tín chỉ một cách minh bạch, tạo cơ sở pháp lý cho ngân hàng yên tâm nhận thế chấp. Việt Nam hoàn toàn có thể học hỏi mô hình này, đồng thời gắn kết với tiến trình xây dựng sàn giao dịch tín chỉ carbon theo lộ trình của Chính phủ. Đặc biệt, thương vụ mẫu như Tree Bank cho thấy cách lồng ghép khéo léo giữa chính sách tài chính nông nghiệp và cơ chế khuyến khích trồng rừng hấp thụ carbon. Tuy nhiên, bài học quan trọng từ phía Thái Lan cũng cảnh báo về các yếu tố dễ gây rủi ro như quy mô thị trường nhỏ, thiếu cầu ổn định, chi phí xác minh cao, nhất là đối với doanh nghiệp nhỏ và hộ gia đình.
Do đó, để hướng đến việc sử dụng tín chỉ carbon như một công cụ tài chính khả thi, Việt Nam cần song song triển khai cả khung pháp lý công nhận tài sản bảo đảm phi truyền thống, xây dựng hệ thống định danh và đăng ký tín chỉ chuẩn hóa, đồng thời thúc đẩy các chương trình tín dụng xanh mẫu gắn với lĩnh vực ưu tiên như lâm nghiệp và nông nghiệp carbon thấp. Đây sẽ là tiền đề để tích hợp tín chỉ carbon vào chuỗi giá trị tài chính, qua đó nâng cao hiệu quả huy động vốn cho các dự án giảm phát thải và thúc đẩy mục tiêu trung hòa carbon đến năm 2050.
